Dzięgiel litwor, arcydzięgiel litwor (Angelica archangelica L., Archangelica officinalis Hoffm.) – gatunek rośliny z rodziny selerowatych.

Dzięgiel litwor, arcydzięgiel litwor (Angelica archangelica L., Archangelica officinalis Hoffm.) – gatunek rośliny z rodziny selerowatych.

Biologia i ekologia

Roślina ma wiele nazw zwyczajowych i ludowych: angelika, dzięgiel lekarski, dzięgiel wielki, anielskie ziele, archangielski korzeń, anielski korzeń. Występuje w stanie dzikim w górzystych i wilgotnych terenach Europy i Azji. W Polsce jest to gatunek rodzimy – podgatunek typowy rośnie w Sudetach i Karpatach, podgatunek nadbrzeżny występuje w pasie wybrzeża i dolinach rzek. Roślina dwuletnia. Kwitnie od końca maja do lipca. Siedlisko: rośnie w miejscach wilgotnych, na glebach żyznych, głębokich próchnicznych, przepuszczalnych – czarnoziemylessymady. Preferuje stanowiska słoneczne i półcienie. Podgatunek typowy rośnie na wilgotnych łąkach na terenach górzystych, także w zaroślach, nad brzegami potoków, jest składnikiem ziołorośli wysokogórskich. Podgatunek nadbrzeżny rośnie w zbiorowiskach ziołorośli nadrzecznych nad wodami, im bliżej morza tym jest liczniejszy.

Pokrój

Okazała roślina, dorasta do 2,5 m wysokości (podgatunek nadbrzeżny osiąga 3 m), o silnym zapachu.

Łodyga

Gruba, naga, bruzdowana, nieowłosiona, rozgałęziona, pusta w środku w międzywęźlach.

Kłącze i korzenie

Kłącze krótkie, o grubości 5 cm, pofałdowane i brunatne. Wyrastają z niego cienkie, podłużnie bruzdowane korzenie. Przełam jest nierówny. Przekrój poprzeczny wykazuje szarawobiałą, gąbczastą, wyraźnie promienistą korę z przewodami wydzielniczymi widocznymi w postaci brunatnych plam i jasnożółte lub szarawożółte drewno, w kłączu otaczające szarawy lub brunatnawobiały rdzeń.

Liście

Duże, 3–4-krotnie pierzaste, osadzone na długich ogonkach. Liście górne obejmują łodygę rozdętymi pochwami. Poszczególne listki są jajowate, na brzegu nierówno wcinane, ciemnozielone, od spodu sinozielone.

Kwiaty

Drobne, zebrane w duże, kuliste baldachy złożone, zielonkawo-żółte (u podgatunku typowego) i zielonkawo-białe (u podgatunku nadbrzeżnego). Kielich o pięciu niewyraźnych ząbkach. Płatków korony pięć, o długości ok. 1,5 mm. Pręcików pięć. Słupek dolny, z dwiema szyjkami. Pokryw brak, pokrywki płaskie i równowąskie, o długości mniej więcej takiej, jak baldaszki.

Owoce

Duże rozłupki, składające się z dwóch płaskich, jasnobrązowych niełupek.

Znaczenie użytkowe

Korzeń arcydzięgla (Angelicae Archangelicae radix) – jest surowcwm zielarskim  całe lub rozdrobnione, starannie wysuszone kłącze i korzeń.  W zależności od miejsca występowania olejek z korzenia arcydzięgla może różnić się składem olejku. O właściwościach rośliny pisał już SyreniuszFrasującym się korzeń na szyję zawieszony frasunek odpędza i serce wesołe czyni. Surowiec pobudza czynności wydzielnicze, działa rozkurczowo, wiatropędnie, antyseptycznie, uspokajająco. Zwiększa wydzielanie soków trawiennychśliny, a także moczu i potu. Olejek eteryczny działa rozgrzewająco (przez drażnienie i powodowanie przekrwienia skóry) i nieznacznie przeciwbólowo. Korzeń arcydzięgla stosuje się w stanach skurczowych przewodu pokarmowego, bólach brzucha, atonii jelit, dolegliwościach trawiennych, dolegliwościach czynnościowych serca, zawrotach głowy, braku apetytu i wzdęciach, zatruciach pokarmowych, nikotynowych i alkoholowych, jako łagodny środek uspokajający. Olejek jest wykorzystywany do nacierania przy nerwobólach i

Korzeń arcydzięgla (Angelicae Archangelicae radix) – jest surowcwm zielarskim  całe lub rozdrobnione, starannie wysuszone kłącze i korzeń.  W zależności od miejsca występowania olejek z korzenia arcydzięgla może różnić się składem olejku. O właściwościach rośliny pisał już SyreniuszFrasującym się korzeń na szyję zawieszony frasunek odpędza i serce wesołe czyni. Surowiec pobudza czynności wydzielnicze, działa rozkurczowo, wiatropędnie, antyseptycznie, uspokajająco. Zwiększa wydzielanie soków trawiennychśliny, a także moczu i potu. Olejek eteryczny działa rozgrzewająco (przez drażnienie i powodowanie przekrwienia skóry) i nieznacznie przeciwbólowo. Korzeń arcydzięgla stosuje się w stanach skurczowych przewodu pokarmowego, bólach brzucha, atonii jelit, dolegliwościach trawiennych, dolegliwościach czynnościowych serca, zawrotach głowy, braku apetytu i wzdęciach, zatruciach pokarmowych, nikotynowych i alkoholowych, jako łagodny środek uspokajający. Olejek jest wykorzystywany do nacierania przy nerwobólach i

nerwobólach i bólach reumatycznych.

Wykorzystywany w cukiernictwie do ozdabiania ciast i tortów (skośnie pocięte fragmenty łodygi zebrane w maju smażone są w cukrze). Z młodych łodyg i grubszych ogonków liściowych można sporządzać konfiturę. Stosowana także przy produkcji alkoholi: likierów czy dzięgielówki. Korzeń arcydzięgla litworu, jak również kandyzowane łodygi i ogonki liściowe noszą nazwę anżelika.

Kwiaty wydzielają duże ilości łatwo dostępnego dla pszczół nektaruWydajność miodowa tego gatunku wynosi do 200 kg/ha. Miód z niego ma jasny kolor, jest mocno aromatyczny i ostry w smaku. Jest uprawiana ze względu na ładny pokrój przypominający palmę, mocną strukturę i przyjemny zapach.