Sosna limba (Pinus cembra L.) – gatunek drzewa iglastego z rodziny sosnowatych.
Biologia i ekologia
Występuje w górach centralnej Europy na obszarze Alp i Karpat (Tatry, Karpaty Wschodnie i Południowe). Rośnie w borach z udziałem modrzewia europejskiego, najczęściej na wysokościach w przedziale 1400–2500 m n.p.m. Jest to drzewo wolno rosnące i długowieczne, bardzo odporne na niskie temperatury, wiatry i szkodniki. Drewno limby było dawniej wszechstronnie użytkowane, nasiona zaś, zwane orzeszkami, były wykorzystywane jako jadalne i lecznicze. Z pędów i żywicy destylowano olej limbowy. Ze względu na intensywną wycinkę drzew, zasięg gatunku uległ w przeszłości znacznemu zmniejszeniu. W niektórych krajach limba podlega prawnej ochronie gatunkowej (m.in. w Polsce), a jej siedliska chronione są w parkach narodowych i obszarach Natura 2000. Sosna limba jest endemitem europejskim. Sosna limba prawdopodobnie pochodzi z rejonów syberyjskich, gdzie występuje blisko z nią spokrewniona sosna syberyjska (Pinus sibirica). Przypuszcza się, że limba przetrwała ostatnie zlodowacenie w pobliżu Alp, skąd rozprzestrzeniła się na duże obszary we wczesnym okresie polodowcowym. Sosna limba już w 1652 roku posadzona została w Królewskich Ogrodach Botanicznych Jana II Kazimierza w Warszawie. Limba została także sztucznie wprowadzona w Sudetach, gdzie wciąż jest utrzymywana i namnażana w miejscowych szkółkach. Limba introdukowana została także do lasów na Babiej Górze, a w niewielkich ilościach sadzono ją nawet w szczytowych partiach Beskidu Śląskiego.
Pokrój
Korona drzewa regularna i gęsta, początkowo stożkowata, z wiekiem staje się cylindryczna (do spłaszczonej lub kolumnowej. Konary sięgają często niemal do ziemi (słabo się oczyszcza). Końce gałęzi i gałęzie w górnej części korony są wyraźnie wygięte ku górze, w środkowej części korony konary są rozpostarte poziomo, a w części dolnej nieco przewisają.
System korzeniowy palowy z silnym korzeniem głównym, ale także z bardzo silnie rosnącymi korzeniami bocznymi.
Pień i pędy
W Alpach pień osiąga średnio 20–23 m wysokości, a w Karpatach do 10–15 (20) m oraz 1,5 m średnicy. Często jest powykrzywiany u starszych okazów. U młodych drzew kora jest gładka, jasnoszara lub brązowoszara, z wiekiem pojawiają się na niej pęcherze żywiczne, w końcu też podłużne bruzdy z płytszymi pęknięciami poprzecznymi. Nawet u starych drzew kora nigdy nie jest bardzo gruba. Czasem na powierzchni spękana jest płatkowato. Młode gałązki w pierwszym roku są sprężyste i grube (osiągają 5 mm średnicy). Na powierzchni są rdzawo owłosione, z wiekiem włoski ciemnieją i pędy łysieją. Pąki są ożywicowane, jajowatokuliste z ostrym wierzchołkiem, osiągają do 10 mm długości. Łuski ściśle przylegają, są czerwonobrązowe i tylko przy brzegach szare.
Sztywne, żywozielone i ostro zakończone igły zebrane są w pęczki po 5 na krótkopędach. Osiągają od 5-9 cm długości i 1 mm szerokości, na przekroju są trójkątne, na brzegach delikatnie ząbkowane.
Szyszki Kwiatostany złożone z kwiatów męskich (szyszki męskie) wyrastają w dolnej części rocznych pędów, wsparte są kilkoma szerokimi łuskami i osiągają 1,5 cm długości. Kwiaty zredukowane są do pręcików ustawionych skrętolegle na osi kwiatostanu. Woreczki pyłkowe są żółte lub czerwone, uwalniają pyłek pękając podłużnie. Szyszki żeńskie początkowo osiągają ok. 1 cm długości, są sinozielone do zielono-purpurowychi osadzone pionowo na krótkich szypułkach.
Podczas kwitnienia grube łuski nasienne są purpurowofioletowe, na brzegu brązowe i ukryte są za łuskami wspierającymi. Dojrzałe szyszki są jasnobrązowe, jajowate, o długości (5–10) cm i szerokości od 3,5 do 6 cm. Grube łuski nasienne są osadzone na trzpieniu (osi szyszki) i szerokie na ok. 2 cm. Nasiona są duże (od 8 do 12 mm długości i do 8 mm szerokości), jajowate i w przekroju poprzecznym obłotrójkątne. Nasiona pozbawione są skrzydełek (na krawędzi nasiona i łuski nasiennej bywa widoczna sucha błonka stanowiąca szczątkowe skrzydełko).
Znaczenie użytkowe
Drzewo ozdobne, dekoracyjne ze względu na gęstą i regularną koronę ugałęzioną do ziemi, wykształcaną, gdy rośnie jako soliter. Dawniej gatunek był częściej sadzony i stare okazy spotykane są w parkach, najczęściej dworskich, zarówno w Polsce, jak i w innych krajach, np. w Anglii. Ze względu na wolny wzrost niegdyś wiele młodych drzew było wykopywanych w górach i przesadzanych do ogrodów i lasów poza nimi. Od połowy XX wieku gatunek jest jednak rzadko sadzony w celach ozdobnych. Zalecany jest tymczasem ze względu na swoje niskie wymagania, odporność i plastyczność. Sosna ta polecana jest do kontrastowego zestawiania z gatunkami o jasnym ulistnieniu i budynkami o jasnych ścianach. Rekomendowana jest w szczególności do sadzenia na terenach zielonych w górach – przy schroniskach i wśród zabudowy wypoczynkowej. Limba wykorzystywana jest także do formowania bonsai. Drewno limby jest miękkie i łatwe w obróbce, lekkie i trwałe (w tym odporne na uszkodzenia od owadów) oraz specyficznie aromatyczne, ze względu na silną woń żywiczną, ma małą twardość, dobrze wchłania politurę, ma bardzo małe i prawie czarne sęki, jego powierzchnia jest gładka i połyskliwa. Z powodu swych właściwości było od dawna bardzo cenione i wszechstronnie wykorzystywane w stolarstwie, meblarstwie i rzeźbiarstwie. Z powodu silnej woni odstraszającej owady, z desek limbowych górale podhalańscy wyrabiali skrzynie i szafy używane do przechowywania ubrań, dokumentów i książek. Z drewna limby wytwarzano różne inne meble i narzędzia oraz instrumenty muzyczne. Bardzo dobrze nadaje się do wyrobu ołówków. Jako surowiec budowlany limba wykorzystywana była w Karpatach Wschodnich. Żywicę dodawano do kadzideł.
Powolny wzrost limby sprawia, że jest cennym drzewem o działaniu przeciwlawinowym w warunkach subalpejskich i ograniczającym skutki powodzi w górach.
Nasiona limby zwane „orzeszkami” mają smak opisywany jako przyjemny. Zbieranie nasion sosen przez ludzi jako pokarmu ma długą historię. We Włoszech poza spożywaniem nasion, ich łupiny używane są do aromatyzowania i barwienia napoju grappa.
Limba wykorzystywana była dawniej jako roślina lecznicza ze względu na swą zdolność do zabliźniania ran i żywotność. W praktykach znachorskich stosowano korę, popiół i nasiona tego gatunku. W Tatrach limbowe orzeszki uważane były za skuteczne lekarstwo przeciw grużlicy.
W ogrodzie posadzona jest:
Sosna limba
Sosna kosodrzewina 'Litomyśl’
Sosna kosodrzewina 'Mops’
Sosna kosodrzewina 'Ophir’
Sosna górska 'Pumilio’