Jałowiec pospolity (Juniperus communis L.) – należący do rodziny cyprysowatych.
Biologia i ekologia
Jałowiec pospolity jest jednym z najbardziej rozpowszechnionych przedstawicieli nagonasiennych. Zasięg tego gatunku obejmuje całą strefę okołobiegunową półkuli północnej. Jest jedynym gatunkiem jałowca występującym zarówno na półkuli zachodniej, jak i wschodniej. W Polsce jest to gatunek rozpowszechniony na całym obszarze. Najliczniej występuje w północno-wschodniej części kraju, na Mazowszu i w rejonie Bydgoszczy. Stosunkowo najrzadziej spotykany jest w Polsce południowo-zachodniej. Rośnie na bardzo różnych siedliskach – od bagien, poprzez lasy, po murawy, odłogi i tereny skaliste. Jest to też gatunek bardzo zmienny – euroazjatycka odmiana typowa osiąga do kilkunastu metrów wysokości, podczas gdy pozostałe odmiany płożą się lub podnoszą, osiągając niewielką wysokość. W środowisku naturalnym odgrywa istotną rolę biocenotyczną. Jałowiec jest zwykle rośliną dwupienną, jednak rzadko zdarzają się także okazy jednopienne.
Pokrój
Zawsze zielony, powoli rosnący, od nasady rozgałęziony krzew o kolumnowej, niekiedy także płasko rozpostartej formie wzrostu. Występuje również jako małe drzewo, zazwyczaj o wielu pniach, z wąsko piramidalną (tylko rzadko spłaszczoną) koroną. Osiąga wysokość zwykle do 11 m (rzadko do 20 metrów). Za największy jałowiec uznawany jest okaz o obwodzie w pierśnicy wynoszącym 2,8 m, rosnący w prowincji Närke w środkowej Szwecji. W Polsce rósł w Neplach nad Bugiem okaz, który zmierzony po wywróceniu przez wiatr w 1958 miał 12,9 m wysokości i 3,02 m obwodu w pierśnicy. Obecnie najgrubszy znany w Polsce jałowiec ma obwód 134 cm w pierśnicy. Młode pędy są trójkanciaste, gładkie z wąskimi podłużnymi listewkami. Co charakterystyczne dla jałowców – rozgałęziają się w różnych kierunkach, a nie w jednej płaszczyźnie jak u innych przedstawicieli cyprysowatych.
Silnie rozwinięty system korzeniowy ma zasięg często przekraczający 4 m, przy łącznej długości korzeni sięgającej 1 km (u okazu 40-letniego). Korzenie rozrastają się płytko pod powierzchnią gleby.
Cienka, początkowo gładka czerwonawo brunatna, później szarobrunatna popękana wzdłużnie, odpadająca w postaci długich pasm.
Występują tylko szpilkowate, a więc w postaci juwenilnej (młodocianej) – brak dojrzałych liści w postaci łusek, jak u innych cyprysowatych. Liście wyrastają po trzy w okółku i utrzymują się na pędach przez trzy lata. Są wąskolancetowate, sztywne i kłujące, o długości od 5 do 12, rzadko do 15 mm i szerokości 1–2 mm. Mają kolor szarozielony, z wierzchu z szerokim białym paskiem, czasem z wąską, zieloną linią biegnącą środkiem liścia i z zielonymi wąskimi paskami wzdłuż brzegów. Na dolnej stronie liść wypukły, na grzbiecie często z bruzdką. Zaostrzone łuski w pąkach mają ok. 3 mm długości.
Kwiaty Rozdzielnopłciowe, a całe rośliny zwykle dwupienne. Pojawiają się jesienią w pachwinach liści z okółków w środkowej części
Kwiaty Rozdzielnopłciowe, a całe rośliny zwykle dwupienne. Pojawiają się jesienią w pachwinach liści z okółków w środkowej części
Kwiaty Rozdzielnopłciowe, a całe rośliny zwykle dwupienne. Pojawiają się jesienią w pachwinach liści z okółków w środkowej części
ostatniego przyrostu rocznego. Kwiatostany (strobile) męskie rozwijają się pojedynczo, corocznie i w ciągu roku odpadają. Osiągają ok. 8 mm długości i składają się z 2–9 (najczęściej 3–6) okółków pręcików. Kwiatostany (strobile) żeńskie są kulistawe, za młodu zielone i o długości ok. 2 mm. Po zapyleniu i dojrzeniu nasion osiągają od 5 do 10 mm długości. U nasady wsparte są kilkoma drobnymi, trwałymi i płonnymi łuskami Łusek tworzących właściwy kwiatostan jest od 3 do 16. Nie drewnieją one jak u wielu innych nagonasiennych, lecz pozostają mięsiste i złączone tworząc szyszkojagodę. Po dojrzeniu ma ona kolor czarny z niebieskim nalotem. Na górnej powierzchni znajdują się trzy szwy z wystającymi i odwiniętymi końcówkami łusek. Zalążki rozwijające się w nasiona umieszczone są pojedynczo na najwyższych łuskach (zwanymi nasiennymi). Jest ich zwykle od 1 do 3, rzadko do 6 i tyle też w szyszkojagodach powstaje nasion.
Jajowate i nieco trójkanciaste, o długości 4–5 mm, nieoskrzydlone. Rozsiewane są wraz z całą szyszkojagodą.
Na przekroju pnia kolejnymi warstwami od zewnątrz są: cienka i szarobrunatna warstwa korkowa, bardzo cienkie, szarawe łyko, zajmujące poniżej 1/6 przekroju nieco różowawe lub czerwonawo-żółte drewno bielaste i wyraźnie odmienne, dominujące na przekroju, żółtobrązowe drewno twardzielowe z odcieniem fioletowym i matowym połyskiem. W centralnej części pnia znajduje się słabo wyróżniający się rdzeń. Słoje są wąskie i faliste, przewodów żywicznych w drewnie brak, niewidoczne są też gołym okiem promienie rdzeniowe. Drewno jest miękkie i aromatyczne, przy czym zapach jest charakterystyczny, ostry, przypominający kamforę.
Znaczenie użytkowe
Lecznicze właściwości jałowca prawdopodobnie wykorzystywane były w północnej i środkowej Europie już w okresie prehistorycznym. Zachodnie plemiona indiańskie stosowały napar z szyszkojagód jałowca i kory z korzenia berberysu do leczenia cukrzycy. Indianie z północno-zachodnich wybrzeży Ameryki Północnej stosowali wywary z jałowca podczas przeziębienia, grypy, zapalenia stawów, bóli mięśni i problemów z nerkami. W Europie w okresie średniowiecza stosowano szyszkojagody jako lek uniwersalny na wszelkie dolegliwości. Hildegarda z Bingen zalecała je podczas leczenia chorób płuc, wątroby i nerek. Z czasem poza szyszkojagodami zaczęto wykorzystywać do celów leczniczych także: liście, zielone pędy, drewno i smołę.
Roślina ozdobna -Jałowiec pospolity w formie bonsai. Różne odmiany jałowca pospolitego są często sadzone jako krzewy ozdobne. Uprawiane są od dawna, przesadzane były ze stanowisk naturalnych do ogrodów pierwotnie głównie ze względu na zastosowanie lecznicze. Szczególnym walorem są małe wymagania glebowe i wilgotnościowe, dzięki czemu gatunek ten może być uprawiany w warunkach, gdzie utrzymanie innych roślin ozdobnych jest bardzo trudne. Ze względu na wolny wzrost jest szczególnie polecany do założeń ogrodowych planowanych z perspektywą długoterminową. Dodatkowym walorem jałowca w uprawie jest zdolność do odstraszania szkodników owadzich.
Surowiec drzewny –Drewno jałowca pospolitego jest cenione ze względu na właściwości użytkowe i aromat. Jest bardzo mocne i trwałe, a podczas schnięcia nie deformuje się i nie pęka. Dobrze
obrabia się różnymi rodzajami narzędzi – dobrze się gnie, toczy i skrawa. Łatwo się daje wykańczać i jest odporne na ataki owadów i grzybów, nawet jeśli znajduje się w kontakcie z glebą. Trwałe jest także w wodzie. Jego zastosowanie ograniczają małe wymiary, liczne krzywizny i sęki. Drewno jałowca wykorzystywane jest do wyrobu elementów toczonych i snycerskich oraz do drobnych elementów drzewnych (galanterii) i intarsji (np. do otoczek ołówków, naszyjników, puzderek). Ze względu na właściwości nadaje się doskonale jako surowiec do rękodzieła artystycznego, do wyrobu lasek, wędzisk i wykałaczek. Przy odpowiedniej ilości materiału można wyrabiać trwałe meble ogrodowe. W Skandynawii z drewna jałowca produkuje się pojemniki służące do przechowywania niewielkich porcji artykułów mlecznych, takich jak masło i ser, a także drewniane noże do masła.
W leśnictwie jałowiec jest pożądaną domieszką biocenotyczną, ponieważ na ubogich glebach jego obecność przyśpiesza dwukrotnie rozkład ściółki sosnowej. Stwierdzono w efekcie lepszy wzrost drzewostanów sosny w przypadku współwystępowania z jałowcem (średnio 12,5% w odniesieniu do wysokości, 18% w przypadku grubości i 49% miąższości). Jest na najuboższych siedliskach borowych często jedynym gatunkiem podszytowym, kluczowym dla zachowania różnorodności biologicznej lasu, w tym dla utrzymania wielu pożytecznych ptaków i owadów. Współżyje z licznymi gatunkami grzybów sprzyjając ich rozwojowi, w tym także żyjącym w mikoryzie także z sosnami. Wydzielane przez jałowce fitoncydy zwiększają odporność lasu na choroby i szkodniki owadzie.
Pozyskiwana z łyka i kory żywica służy do produkcji cenionego lakieru, właściwościami przypominającego żywicę sandarakową. Żywica jest przejrzysta, żółtawobiała.
Korzenie, z powodu łatwej dostępności (rosną przy powierzchni gruntu w podłożu zwykle piaszczystym) wykorzystywane były w korzenioplastyce, także do wyrobu koszyków.
Giętkie pędy jałowca wykorzystywano do wyplatania płotków. Drewno jałowca ma wysoką wartość opałową i jest cenione jako paliwo. Dojrzałe, wysuszone i rozgniecione szyszkojagody jałowca barwią na kolor oliwkowobrązowy przy użyciu ałunu, kwasu winowego lub siarczanu miedzi jako utrwalacza. Z niedojrzałych szyszkojagód uzyskiwano żółty barwnik. Tucz drobiu szyszkojagodami jałowca na miesiąc przed zabiciem poprawia jakość mięsa, czyniąc jego smak podobnym do dziczyzny. Szyszkojagody stosowano jako kadzidło – umieszczano je na rozżarzonych węglach w celu odparowywania olejku. Używano ich w ten sposób w celu aromatyzowania pomieszczeń oraz odkażania powietrza. Z powodu właściwości bakteriobójczych, olejek jałowcowy w XIX wieku wykorzystywany był do sterylizacji catgutu (nici chirurgicznych).
Znaczenie biblijne
Jałowiec pospolity był uważany za roślinę świętą przez Germanów i ludy zamieszkujące Syberię. Przekonanie, że kadzidło jałowca odstrasza zło, było powszechne wśród ludów tureckich. Szamani na Syberii używali kadzidła jałowcowego przed złożeniem ofiary ze zwierząt. W Walii ścięcie starego jałowca zwiastowało śmierć w rodzinie. Naszyjniki z szyszkojagód jałowca zakładali niewolnicy indiańscy przed walką w celu ochrony życia i zyskania wolności.
W polskich tradycjach ludowych jałowiec uważany był za roślinę dobrą, życzliwą ludziom i miłą bogom. Strzegł zatem przed wszelkim złem i złymi duchami – upiorami, strzygami, zmorami, nocnicami i innymi. W celu ochrony domostw przed złem okadzano je dymem z palonych gałązek jałowca, wieszano gałązki jałowca nad drzwiami i umieszczano gałązkę jałowca za „świętym obrazkiem”. Dodawano też jego igły i szyszkojagody do kadzideł palonych w świątyniach słowiańskich. Złe duchy, a po wprowadzeniu chrześcijaństwa – diabła odpędzały też laski robione z drewna jałowca. Wycięte musiały być w dzień świętego Michała (29 września), przy czym czasem sposobiono je wcześniej podlewając odpowiednie krzewy święconą wodą, a same laski święcono później w kościołach. Dymem z jałowca okadzano krowy mleczne i pastwiska chroniąc je przed zaklęciami i uważano, że chroni przed morowym powietrzem, stosowano go także w pomieszczeniach, w których znajdowały się zwłoki. Także w Ameryce Północnej jałowiec jest jednym z tradycyjnych dodatków do szałwii stosowanej do okadzania w celu magicznego oczyszczenia przedmiotów, osób i pomieszczeń. Jałowiec spalany jest także podczas zabiegów egzorcyzmowania. Gałązka jałowca noszona podczas długich marszów zabezpieczać miała skórę przed odparzeniami. We wschodniej i południowo-wschodniej Polsce jałowiec dodawano do palm wielkanocnych, a na Podlasiu święcony był w wiankach podczas świąt Bożego Ciała. Na Kurpiach jałowiec był zdobiony i jako wieniec weselny wręczany był pannie młodej przez narzeczonego.
Służył także jałowiec do wróżb – w dniu świętego Andrzeja (30 listopada) panny o północy biegały do lasu i urywały lewą ręką gałązkę tego krzewu. Wypowiadały przy tym słowa Rwę cię pięcioma palcami, szóstą dłonią, niech mnie od dziś chłopcy gonią. Nie oglądając się za siebie ani na zerwaną gałązkę, pędziły potem z powrotem do domu, gdzie dopiero obejrzeć mogły co urwały. Gałązka zielona wróżyła kawalera, żółknąca – wdowca, a uschnięta zupełnie – starego dziada.
Także współczesne źródła traktujące o magii przypisują jałowcowi liczne moce – ochrony przed wężami i innymi dzikimi zwierzętami, kradzieżą, złymi czarami i klątwami.
Ciekawostki
Zatrucia jałowcem u ludzi są rzadkie, ale zdarzają się w przypadku przedawkowania szyszkojagód.
W przypadku zwierząt jałowiec najsilniej toksycznie działa na konie i kozy. Powoduje stany zapalne przewodu pokarmowego, uszkadza nerki, czasem ośrodkowy układ nerwowy i wywołuje poronienia. Do zatruć dochodzi jednak rzadko. Jałowiec pospolity należy do najwolniej rosnących roślin drzewiastych Europy Środkowej.
W Polsce jako najstarszy jałowiec wskazywany jest okaz z Ostojowa koło Suchedniowa, któremu przypisywano w 1974 roku wiek około 600 lat.
Jałowiec pospolity cechuje się znaczną żywotnością i siłą odroślową. Łatwo wypuszcza młode pędy z pąków przybyszowych korzeni. Zachowuje żywotność nawet w przypadku silnego uszkodzenia pędu, odarcia kory lub złamania. W Polsce z jałowca wykonywano ruchomą część maselnicy, dzięki czemu masło miało się lepiej „zbijać.W ogrodzie posadzony jest:
Jałowiec pospolity 'Arnold’
Jałowiec pospolity 'Repanda’