Grzybień biały (Nymphaea alba L.), zwyczajowo nazywane także nenufarem lub lilią wodną – gatunek byliny z rodziny grzybieniowatych (Nymphaeaceae).
Biologia i ekologia
W stanie dzikim występuje w niemal całej Europie aż po Ural i dalej do okolic Czelabińska, na Kaukazie, na Bliskim Wschodzie po Izrael na południu i Iran oraz Kaszmir na wschodzie. Obecny na wyspach Morza Śródziemnego oraz w pasie wybrzeża Afryki północnej. Uprawiany w innych częściach świata o klimacie umiarkowanym, zdziczały w Australii i Nowej Zelandii. W wielu krajach (też w Polsce) gatunek z powodu zagrożenia stanowisk naturalnych objęty został ochroną prawną.
W Polsce pospolity na niżu w naturze, nierzadki także w uprawie; w stawach i oczkach wodnych. W górach jest rzadki. Ze względu na efektowne, duże kwiaty pływające na powierzchni wody gatunek ten rozpowszechniony jest w uprawie, zwłaszcza w postaci odmian barwnie kwitnących. Roślina wodna, o grubych, walcowatych kłączach. Liście i kwiaty unoszą się na wodzie.
Liście z długim ogonkiem (w zależności od głębokości wody nawet do 2,5 m), pływające na powierzchni wody. Unoszą się na powierzchni dzięki licznym komorom powietrznym w blaszce liściowej i ogonku oraz za sprawą śluzu wydzielanego przez włoski gęsto pokrywające spód liścia. Śluz ten chroni też liść przed wysychaniem. Liście są skórzaste, duże (do 30 cm średnicy), u nasady głęboko wycięte. Klapy u nasady liścia niemal zawsze są rozchylone. Żyłki drugiego rzędu połączone ze sobą przy brzegu liścia (cecha dobrze widoczna od spodu). Z wierzchu liście są zielone i pokryte woskiem, od dołu mają kolor fioletowy. Młode rośliny, przed rozwinięciem liści pływających, wykształcają delikatne, bladozielone liście o blaszce zwiniętej.
Na długich szypułkach, pływające, białe, duże – do 12 cm u odmian uprawnych do 20 cm średnicy). Pozbawione są miodników. Kielich jest czterodziałkowy, z działkami od zewnątrz zielonkawymi, od wewnątrz białymi. Płatki korony liczne (do 20), dłuższe od kielicha, ułożone spiralnie i stopniowo przechodzące w liczne pręciki. Pręciki są prawie do połowy swojej długości zrośnięte z zalążnią, mają nitki różnej długości, a ich liczba może dojść do 125. Nitki nawet najbardziej wewnętrznych pręcików nie szersze od pylników. Znamię pojedynczego słupka jest żółte, płaskie, zbudowane z 8-25 promieni. Roślina kwitnie od czerwca do października. Kwiaty otwierają się tylko za dnia (minimalna temperatura konieczna do kwitnienia to 18 °C i są zapylane przez owady, choć występuje też samopylność. Mają delikatny, łagodny zapach i trwałość 3-4 dni. Po przekwitnięciu szypułka kwiatowa skręca się spiralnie wciągając kształtujący się owoc pod powierzchnię wody.
Wielonasienny, jagodopodobny, zielony, z kolistą nasadą. Owoce dojrzewają pod wodą. Po dojrzeniu odpadają od szypułki, przez jakiś czas unoszą się na wodzie, po czym pękają nieregularnie, uwalniając nasiona. Mają one kształt eliptyczny, z niskim żebrem na grzbiecie. Są długości od 4,7 do 5,5 mm i szerokości od 2,4 do 2,8 mm. Łupina nasienna gładka, barwy brązowozielonej do brunatnoczerwonej.
Kłącze -grube, pełzające, walcowate, zwykle osiągające 5 cm średnicy (rzadko 10) i 50 cm długości (czasem 3 m). Zakorzenia się w dnie, zagłębione w osadach. Rozrastające się kłącze umożliwia roślinie rozmnażanie wegetatywne. Liście wyrastają z wierzchołków kłącza. Rozmnaża się przez podział kłącza (mieszańce tylko w ten sposób ponieważ z natury są bezpłodne), najlepiej w maju. Z powodu ochrony prawnej nie wolno pozyskiwać do uprawy roślin z natury.
Nasiona rozprzestrzeniane są za pomocą wody (→ hydrochoria) i zwierząt (→ zoochoria). Po uwolnieniu z owoców unoszą się na wodzie za sprawą gąbczastej osnówki oraz śluzu wydzielanego przez komórki epidermy łupiny nasiennej. Po zgniciu osnówki nasiono opada na dno zbiornika. Dzięki osnówce nasiono nie tylko nie tonie od razu, ale także z powodu jej lepkości nasiona przylepiają się do ptaków wodno-błotnych i są przez nie rozprzestrzeniane[5]. Nasiona kiełkują wczesnym latem. Siewka pozbawiona jest hipokotylu i liścieni.
Znaczenie użytkowe
Działanie lecznicze: wyciągi ze świeżych kwiatów są środkiem nasercowym i uspakajającym. Działają ogólnie uspokajająco, nasennie oraz hamują pobudzenie seksualne. Kłącza używano do pielęgnacji włosów, a z kwiatów produkowano wodę kwiatową. W polskiej medycynie ludowej świeże liście przykładano przy schorzeniach skóry (wrzody, wypryski, róża) oraz przy bólach głowy. Napar z suszonych liści stosowano wewnętrznie przy schorzeniach układu oddechowego.
Roślina barwierska. Korzenie ze związkami soli żelaza stosowane były do barwienia na intensywny kolor zielony. Stare kłącza farbują na kolor czarny.
Niektóre źródła podają, że kłącza są pożywne ze względu na skrobię i jadalne po przegotowaniu inne źródła ostrzegają przed substancjami toksycznymi, dodając, że prawdopodobnie jadalne są nasiona.
W ogrodzie posadzony jest:
Grzybień biały