Brzoza (Betula L.) – rodzaj drzew i krzewów należący do rodziny brzozowatych.
Brzoza brodawkowata – (Betula pendula L)
Biologia i ekologia
Obejmuje trudną do sprecyzowania liczbę gatunków, ponieważ w obrębie rodzaju łatwo powstają mieszańce międzygatunkowe o trudnym do ustalenia statusie taksonomicznym. Wyróżnia się zazwyczaj ok. 30–60 gatunków. Rośliny te występują na północnej półkuli. Zasiedlają zwykle ubogie siedliska i są często gatunkami pionierskimi. Rośliny wieloletnie, jednopienne. Kwiaty rozwijają się na wiosnę wraz z liśćmi. Kwiaty są wiatropylne, a owoce wiatrosiewne.
Drzewa światłolubne, zazwyczaj o małych wymaganiach pokarmowych. Występują zazwyczaj na słabych, piaszczystych, skalistych i bagiennych glebach, także na północnej granicy lasu. Często są to gatunki pionierskie, po zamarciu ustępujące miejsca innym gatunkom leśnym. Większe areały lasów z dużym udziałem lub dominacją brzóz występują w strefie klimatu chłodnego, na Syberii, oraz na obszarach górskich. Niektóre gatunki w Azji Środkowej (np. B. microphylla) rosną w obniżenieach w miejscach silnie zasolonych.
Pokrój
Krzewy i drzewa o zróżnicowanej wysokości, maksymalnie do 40 m (brzoza papierowa), ale też zwykle nie przekraczające 1 m (brzoza karłowata). Kora u wielu gatunków, zwłaszcza w młodych partiach koron cienka i papierzasta. U wielu gatunków biała, ale też różowa, czerwonawa do ciemnej. Pędy nagie lub owłosione, czasem pokryte gruzełkami żywicy i stąd chropowate. Pąki okryte kilkoma łuskami, nagie, czasem lepkie lub owłosione.
Opadające na zimę (jesienią przebarwiają się na żółto), skrętoległe, pojedyncze, ogonkowe, zwykle jajowate, rzadziej okrągławe, piłkowane, wyjątkowo słabo klapowane. U różnych gatunków o mocno zróżnicowanej wielkości od 0,5 cm długości do 15 cm. Użyłkowanie pierzaste, z bocznymi żyłkami równoległymi, o różnej liczbie, która ma znaczenie diagnostyczne dla oznaczania serii i gatunków.
Rozdzielnopłciowe, rośliny jednopienne. Kwiaty zebrane są w kotkowatych kwiatostanach. Kwiaty męskie siedzące, wykształcone już jesienią i zimujące, nie okryte łuskami. W kątach przysadek pokrywających oś kwiatostanu rozwijają się po trzy kwiaty, każdy zawierający dwa rzadziej trzy lub jeden pręcik, z pylnikami bez włosków na szczycie, podzielonymi wraz z nitkami niemal do ich nasady. Kwiaty żeńskie zebrane w kotkowatych, walcowatych lub jajowatych kwiatostanach[ rozwijających się na szypułkach, umieszczone na bocznych krótkopędach, przez zimę ukryte w pąkach. W kątach przysadek rozwijają się zwykle trzy kwiaty. Znamiona są dwa, trwałe i purpurowoczerwone[. Kwiaty zawierają błoniasty i zredukowany okwiat składający się z czterech części, z których jedna jest większa, a pozostałe zanikające.
Drobne orzeszki opatrzone dwoma błonkowatymi skrzydełkami (czasem niepozornymi), osadzone w kątach trójklapowych łusek owocowych, które odpadają wraz z dojrzałymi owocami – cały kwiatostan rozsypuje się. Przed dojrzeniem u różnych gatunków owocostany wznoszą się lub zwisają.
Znaczenie użytkowe Uprawiane są jako drzewa ozdobne głównie dla swej efektownej, cienkiej i białej kory. Dostarczają też cenionego drewna. Wykorzystywane są jako źródło soku brzozowego oraz leczniczo. Brzozy uprawiane są jako drzewa leśne (często jako tzw. przedplon przy zalesianiu). Drewno nie jest zbyt trwałe, ale posiada wysokie własności mechaniczne. Bardzo dobrze daje się obrabiać na tokarce do drewna. Pali się nawet mokre. Wykorzystywane jest w meblarstwie, przemyśle papierniczym oraz drzewnym. Jest średnio twarde, ciężkie. Wykonuje się z niego sklejki, wykładziny, meble, dawniej robiono z niego koła. Używane jest także do suchej destylacji i do produkcji węgla drzewnego. Z kory niektórych gatunków otrzymuje się z niej garbnik oraz dziegieć. Kora bywa również wykorzystywana
jako materiał na rozpałkę. Sok brzozy (pobrany wiosną), nazywany oskołą, zawiera dużo cukrów i stosuje się go do produkcji napoju, a także w kosmetyce do produkcji tzw. wody brzozowej. Kilkanaście gatunków stosowanych szerzej jako drzewa ozdobne, ze względu na białą korę u wielu gatunków, wczesne zazielenianie się wiosną i ażurową budowę korony. Z plecionek z łyka brzozowego wykonywano niegdyś więzy i pęta, a brzozowych rózg używano do wymierzania kary chłosty. Roślina lecznicza – liście brzozy mają działanie moczopędne, przeciwreumatyczne i napotne. Poprawiają także przemianę materii i działają odtruwająco na układ krwionośny. W Polsce w celach leczniczych wykorzystywane są liście tylko b. omszonej i b. brodawkowatej. Betulina, stanowiąca do 30% masy białej kory brzozy, wykazuje właściwości lecznicze wobec wielu schorzeń, także przeciwnowotworowe.
Ciekawostki
Według wierzeń Słowian zasadzona przy grobie brzoza miała chronić przed duchami, według chrześcijan podobny cel miał spełniać krzyż brzozowy. Słowianie, którzy grzebali zmarłych nogami na wschód, sadzili ją zawsze od strony północnej grobu. Przypisywano jej magiczne działanie – z jej pomocą można było pozbyć się wycieńczenia i dreszczy. Gałązek brzozowych używano na wianki i do zdobienia domów w czasie Zielonych Świątek, na palmy w czasie Niedzieli Palmowej by budzić nimi śpiochów, oraz w śmigus do smagania dziewcząt. Według współczesnych radiestetów brzoza ma pozytywną energię i dotykanie jej oraz przebywanie w bliskim jej sąsiedztwie jest korzystne. Według horoskopów urodzeni w znaku brzozy (24 czerwca) są pracowici, zgodni, oszczędni, skromni i wierni w przyjaźni, pozbawieni są słuchu muzycznego. U starożytnych Rzymian brzoza symbolizowała m.in. władzę. Stąd właśnie pęk brzozowych rózg związanych rzemieniem – „fasces” – był oznaką władzy liktorskiej. Gałązek brzozowych używano też podczas uroczystości wprowadzania na urząd nowych konsulów. Brzoza symbolizuje miłość, małżeństwo, wesele, rodzinę i czystość. Rzymianie z gałązek brzozy sporządzali pochodnie weselne, których ogień miał przynosić szczęście nowożeńcom. Brzoza była atrybutem skandynawskiej bogini małżeństwa i rodziny Frigg. Brzoza stanowiła również amulet chroniący przed czarami. Dlatego też kołyski wykonywano najchętniej z drewna brzozowego, aby strzegło noworodka przed rzuconym urokiem.
Gatunki i odmiany brzozy posadzone na terenie ośrodka
Brzoza brodawkowata „Fastigiata”
Brzoza brodawkowata „Dalecarlica”
Brzoza pożyteczna „Jacquemonta”
Brzoza brodawkowata