Bez czarny, dziki bez czarny (Sambucus nigra L.) – gatunek rośliny z rodziny piżmaczkowatych (Adoxaceae), Inne zwyczajowe nazwy polskie: bez lekarski, bez pospolity, bzowina, bzina, buzina, hyczka, baźnik, , bez apteczny, bez aptekarski, bez biały, bez dziki, bzowina czarna.
Biologia i ekologia
Ze względu na długą historię uprawy tego gatunku trudno ustalić jego pierwotny zasięg występowania. Za pewny uchodzi obszar Europy pozostający pod wpływem klimatu oceanicznego i suboceanicznego. Współcześnie występuje często w północnej Afryce (Maroko, Algieria i Tunezja) oraz na Azorach, jednak wszędzie tam został prawdopodobnie introdukowany. Rośnie w północnej i zachodniej części Półwyspu Iberyjskiego, na Półwyspie Apenińskim i Sycylii, w Grecji środkowej i północnej, na rozproszonych stanowiskach notowany jest w Turcji, na Bliskim Wschodzie, w rejonie Kaukazu, w Iraku i w północnym Iranie. W Europie środkowej i zachodniej (także na Wyspach Brytyjskich) jest gatunkiem pospolitym. Północna granica zasięgu przebiega przez Półwysep Skandynawski. W Polsce gatunek jest pospolity na całym obszarze kraju.
Pokrój
Zazwyczaj wysoki krzew, rzadko drzewo. Osiąga wysokość do 10–12 m. Korona szeroka, kulista.
Prosto wzniesione, z łukowato zwykle odginającymi się odgałęzieniami bocznymi, gęsto rozgałęziającymi się. Młoda kora jest zielona. Z wiekiem staje się szara, jasnobrunatna, z wyraźnymi przetchlinkami, na starych pędach jest spękana. Pędy w środku są wypełnione szerokim, białym, lekkim rdzeniem. Pączki czerwonobrunatne, jajowato-spiczaste, wydłużone, siedzące i wyraźnie skośnie odstające od pędu osiągają 5–8 mm długości i 3–4 mm szerokości.
Mają długość około dwukrotnie większą od szerokości. Są nieparzysto-pierzastozłożone, złożone najczęściej z 5, rzadziej z 3, 7 lub 9 naprzeciwległych, jajowato-eliptycznych i ostro piłkowanych listków osiągających od 3 do 9 cm długości. Na górnej stronie są ciemnozielone, od spodu jasne, rzadko owłosione na nerwach. Dolna para listków na krótkich ogonkach (4–5 mm długości), pozostałe listki siedzące. Rynienkowaty od góry i zaokrąglony od dołu ogonek ma do 8 cm długości. Przylistków brak lub są krótkotrwałe i nitkowate. U nasady liścia i listków występują pozakwiatowe, podłużne miodniki.
Białe, promieniste, zebrane w duże i płaskie baldachogrona o średnicy zwykle od 10 do 20 cm, z 5 głównymi gałązkami. Pojedyncze kwiaty są drobne. Mają krótki kielich z 5 trójkątnymi i stępionymi na szczycie łatkami o długości do 2 mm. Korona jest białokremowa, z 5 płatkami w dole zrośniętymi w krótką rurkę, w górze z zaokrąglonymi łatkami, w sumie o długości 2,5–3,5 mm. Słupek jest pojedynczy, z krótką szyjką i 3,5 znamionami. Pręcików jest 5 z nitkami białymi o długości 2–2,5 mm i z jasnożółtymi pylnikami. Nie mają miodników. Fanerofit. Krzewy bzu czarnego zakwitają zwykle po raz pierwszy w 3 lub 4 roku życia, rzadko w 2. W zależności od strefy klimatycznej kwitnienie przypada na czerwiec lub lipiec. Kwiaty wydzielają silny zapach. Pyłek dokonujący zapylenia przenoszony jest zwykle przez owady zapylające z innych kwiatów lub kwiatostanów, ale zwykle w obrębie tej samej rośliny. Zapylaczami są często niewielkie muchówki.
Owoce Mięsiste i lśniące pestkowce, po dojrzeniu fioletowoczarne, z 3–6 nasionami. Mają kształt kulisty i średnicę od 6 do 8 mm. Nasiona osiągają od 3,5 do 4,1 mm długości i 1,6–1,8 mm szerokości, mają kształt jajowaty, na przekroju są trójkątne, ale o zaokrąglonych kantach. Owoce rodzone są corocznie obficie, dojrzewają od końca sierpnia do października i utrzymują się na roślinie w postaci zwisających owocostanów. Rozsiewane są przez liczne gatunki ptaków, które zjadają owoce, nie trawią jednak nasion. Dzięki temu wraz z ich odchodami
Bez czarny, dziki bez czarny (Sambucus nigra L.) – gatunek rośliny z rodziny piżmaczkowatych (Adoxaceae), Inne zwyczajowe nazwy polskie: bez lekarski, bez pospolity, bzowina, bzina, buzina, hyczka, baźnik, , bez apteczny, bez aptekarski, bez biały, bez dziki, bzowina czarna.
Biologia i ekologia
Ze względu na długą historię uprawy tego gatunku trudno ustalić jego pierwotny zasięg występowania. Za pewny uchodzi obszar Europy pozostający pod wpływem klimatu oceanicznego i suboceanicznego. Współcześnie występuje często w północnej Afryce (Maroko, Algieria i Tunezja) oraz na Azorach, jednak wszędzie tam został prawdopodobnie introdukowany. Rośnie w północnej i zachodniej części Półwyspu Iberyjskiego, na Półwyspie Apenińskim i Sycylii, w Grecji środkowej i północnej, na rozproszonych stanowiskach notowany jest w Turcji, na Bliskim Wschodzie, w rejonie Kaukazu, w Iraku i w północnym Iranie. W Europie środkowej i zachodniej (także na Wyspach Brytyjskich) jest gatunkiem pospolitym. Północna granica zasięgu przebiega przez Półwysep Skandynawski. W Polsce gatunek jest pospolity na całym obszarze kraju.
Pokrój
Zazwyczaj wysoki krzew, rzadko drzewo. Osiąga wysokość do 10–12 m. Korona szeroka, kulista.
Prosto wzniesione, z łukowato zwykle odginającymi się odgałęzieniami bocznymi, gęsto rozgałęziającymi się. Młoda kora jest zielona. Z wiekiem staje się szara, jasnobrunatna, z wyraźnymi przetchlinkami, na starych pędach jest spękana. Pędy w środku są wypełnione szerokim, białym, lekkim rdzeniem. Pączki czerwonobrunatne, jajowato-spiczaste, wydłużone, siedzące i wyraźnie skośnie odstające od pędu osiągają 5–8 mm długości i 3–4 mm szerokości.
Mają długość około dwukrotnie większą od szerokości. Są nieparzysto-pierzastozłożone, złożone najczęściej z 5, rzadziej z 3, 7 lub 9 naprzeciwległych, jajowato-eliptycznych i ostro piłkowanych listków osiągających od 3 do 9 cm długości. Na górnej stronie są ciemnozielone, od spodu jasne, rzadko owłosione na nerwach. Dolna para listków na krótkich ogonkach (4–5 mm długości), pozostałe listki siedzące. Rynienkowaty od góry i zaokrąglony od dołu ogonek ma do 8 cm długości. Przylistków brak lub są krótkotrwałe i nitkowate. U nasady liścia i listków występują pozakwiatowe, podłużne miodniki.
Białe, promieniste, zebrane w duże i płaskie baldachogrona o średnicy zwykle od 10 do 20 cm, z 5 głównymi gałązkami. Pojedyncze kwiaty są drobne. Mają krótki kielich z 5 trójkątnymi i stępionymi na szczycie łatkami o długości do 2 mm. Korona jest białokremowa, z 5 płatkami w dole zrośniętymi w krótką rurkę, w górze z zaokrąglonymi łatkami, w sumie o długości 2,5–3,5 mm. Słupek jest pojedynczy, z krótką szyjką i 3,5 znamionami. Pręcików jest 5 z nitkami białymi o długości 2–2,5 mm i z jasnożółtymi pylnikami. Nie mają miodników. Fanerofit. Krzewy bzu czarnego zakwitają zwykle po raz pierwszy w 3 lub 4 roku życia, rzadko w 2. W zależności od strefy klimatycznej kwitnienie przypada na czerwiec lub lipiec. Kwiaty wydzielają silny zapach. Pyłek dokonujący zapylenia przenoszony jest zwykle przez owady zapylające z innych kwiatów lub kwiatostanów, ale zwykle w obrębie tej samej rośliny. Zapylaczami są często niewielkie muchówki.
Owoce Mięsiste i lśniące pestkowce, po dojrzeniu fioletowoczarne, z 3–6 nasionami. Mają kształt kulisty i średnicę od 6 do 8 mm. Nasiona osiągają od 3,5 do 4,1 mm długości i 1,6–1,8 mm szerokości, mają kształt jajowaty, na przekroju są trójkątne, ale o zaokrąglonych kantach. Owoce rodzone są corocznie obficie, dojrzewają od końca sierpnia do października i utrzymują się na roślinie w postaci zwisających owocostanów. Rozsiewane są przez liczne gatunki ptaków, które zjadają owoce, nie trawią jednak nasion. Dzięki temu wraz z ich odchodami
Bez czarny, dziki bez czarny (Sambucus nigra L.) – gatunek rośliny z rodziny piżmaczkowatych (Adoxaceae), Inne zwyczajowe nazwy polskie: bez lekarski, bez pospolity, bzowina, bzina, buzina, hyczka, baźnik, , bez apteczny, bez aptekarski, bez biały, bez dziki, bzowina czarna.
Biologia i ekologia
Ze względu na długą historię uprawy tego gatunku trudno ustalić jego pierwotny zasięg występowania. Za pewny uchodzi obszar Europy pozostający pod wpływem klimatu oceanicznego i suboceanicznego. Współcześnie występuje często w północnej Afryce (Maroko, Algieria i Tunezja) oraz na Azorach, jednak wszędzie tam został prawdopodobnie introdukowany. Rośnie w północnej i zachodniej części Półwyspu Iberyjskiego, na Półwyspie Apenińskim i Sycylii, w Grecji środkowej i północnej, na rozproszonych stanowiskach notowany jest w Turcji, na Bliskim Wschodzie, w rejonie Kaukazu, w Iraku i w północnym Iranie. W Europie środkowej i zachodniej (także na Wyspach Brytyjskich) jest gatunkiem pospolitym. Północna granica zasięgu przebiega przez Półwysep Skandynawski. W Polsce gatunek jest pospolity na całym obszarze kraju.
Pokrój
Zazwyczaj wysoki krzew, rzadko drzewo. Osiąga wysokość do 10–12 m. Korona szeroka, kulista.
Prosto wzniesione, z łukowato zwykle odginającymi się odgałęzieniami bocznymi, gęsto rozgałęziającymi się. Młoda kora jest zielona. Z wiekiem staje się szara, jasnobrunatna, z wyraźnymi przetchlinkami, na starych pędach jest spękana. Pędy w środku są wypełnione szerokim, białym, lekkim rdzeniem. Pączki czerwonobrunatne, jajowato-spiczaste, wydłużone, siedzące i wyraźnie skośnie odstające od pędu osiągają 5–8 mm długości i 3–4 mm szerokości.
Mają długość około dwukrotnie większą od szerokości. Są nieparzysto-pierzastozłożone, złożone najczęściej z 5, rzadziej z 3, 7 lub 9 naprzeciwległych, jajowato-eliptycznych i ostro piłkowanych listków osiągających od 3 do 9 cm długości. Na górnej stronie są ciemnozielone, od spodu jasne, rzadko owłosione na nerwach. Dolna para listków na krótkich ogonkach (4–5 mm długości), pozostałe listki siedzące. Rynienkowaty od góry i zaokrąglony od dołu ogonek ma do 8 cm długości. Przylistków brak lub są krótkotrwałe i nitkowate. U nasady liścia i listków występują pozakwiatowe, podłużne miodniki.
Białe, promieniste, zebrane w duże i płaskie baldachogrona o średnicy zwykle od 10 do 20 cm, z 5 głównymi gałązkami. Pojedyncze kwiaty są drobne. Mają krótki kielich z 5 trójkątnymi i stępionymi na szczycie łatkami o długości do 2 mm. Korona jest białokremowa, z 5 płatkami w dole zrośniętymi w krótką rurkę, w górze z zaokrąglonymi łatkami, w sumie o długości 2,5–3,5 mm. Słupek jest pojedynczy, z krótką szyjką i 3,5 znamionami. Pręcików jest 5 z nitkami białymi o długości 2–2,5 mm i z jasnożółtymi pylnikami. Nie mają miodników. Fanerofit. Krzewy bzu czarnego zakwitają zwykle po raz pierwszy w 3 lub 4 roku życia, rzadko w 2. W zależności od strefy klimatycznej kwitnienie przypada na czerwiec lub lipiec. Kwiaty wydzielają silny zapach. Pyłek dokonujący zapylenia przenoszony jest zwykle przez owady zapylające z innych kwiatów lub kwiatostanów, ale zwykle w obrębie tej samej rośliny. Zapylaczami są często niewielkie muchówki.
Owoce Mięsiste i lśniące pestkowce, po dojrzeniu fioletowoczarne, z 3–6 nasionami. Mają kształt kulisty i średnicę od 6 do 8 mm. Nasiona osiągają od 3,5 do 4,1 mm długości i 1,6–1,8 mm szerokości, mają kształt jajowaty, na przekroju są trójkątne, ale o zaokrąglonych kantach. Owoce rodzone są corocznie obficie, dojrzewają od końca sierpnia do października i utrzymują się na roślinie w postaci zwisających owocostanów. Rozsiewane są przez liczne gatunki ptaków, które zjadają owoce, nie trawią jednak nasion. Dzięki temu wraz z ich odchodami
rozsiewane są one nieraz na duże odległości (ornitochoria, endochoria). Krzewy bzu czarnego dożywają ponad 25 lat.
Znaczenie użytkowe
Bez czarny posiada bogatą historię, stosowany był w Egipcie jako lek na oparzenia, Indianie stosowali go w okresie przeziębień, natomiast w wielu regionach stosowany był nie tylko jako roślina lecznicza, ale także jako talizman lub element wielu rytuałów.
Owoce bzu czarnego są bogate w antocyjany i witaminy dlatego wykazują działanie wzmacniające, odtruwające, moczopędne i przeciwwirusowe (prawdopodobnie dzięki obecności garbników m.in. kwasu kawowego i galusowego oraz triterpenów). Znajdują zastosowanie również w leczeniu stanów zapalnych żołądka oraz jelit.
Znaczenie biblijne
Czarny bez był łączony ze światem zmarłych – Rzymianie używali kwiatu bzu w obrzędach funeralnych. Krzew był symbolem złych mocy, duchów zmarłych. Po rozpowszechnieniu się chrześcijaństwa powstały legendy mówiące o tym, że na krzewie czarnego bzu powiesił się Judasz, albo że wykonano z niego drzewo Krzyża Jezusa.
W ogrodzie posadzony jest:
Bez czarny ‘Black Tower’
Bez czarny Eva