Kąkol polny (Agrostemma githago L.) – gatunek rośliny z rodziny goździkowatych.
Biologia i ekologia
Pochodzi z zachodniej i środkowej Azji, południowej Europy i północnej Afryki. Został szeroko rozprzestrzeniony wraz z uprawami zbóż, w których rośnie jako chwast. W przeszłości był pospolity, stwarzał problemy jako roślina trująca (powodował masowe zatrucia). Współcześnie staje się coraz rzadszy i wymaga ochrony dla zachowania. Bywa uprawiany jako roślina ozdobna. W przeszłości wykorzystywany był także w ziołolecznictwie ludowym i odgrywał pewną rolę w obrzędowości ludowej.
Roślina nie występuje współcześnie nigdzie w naturze, ale przypisuje się jej pochodzenie z basenu Morza Śródziemnego i Azji. Jako gatunek rodzimy kąkol podawany jest z północnej Afryki (od Libii po Maroko), zachodniej i środkowej Azji (od Bliskiego Wschodu po Syberię, zachodnie Chiny i Afganistan) oraz południowej Europy.
Pokrój
Roślina zielna o łodydze prosto wzniesionej, mocnej, pojedynczej lub rozgałęziającej się, osiągającej od 5 do 150 cm wysokości (najczęściej 30–80 cm). Cała roślina jest przylegająco i miękko owłosiona długimi i krótkimi, białymi włoskami[7][4]. Z powodu owłosienia ma szarozielony kolor. Korzeń jest wrzecionowaty, silnie rozgałęziony i osiąga podobną długość jak pęd nadziemny.
Ulistnienie naprzeciwległe, liście bez przylistków, zrośnięte nasadami, równowąskolancetowate i na końcach zaostrzone. Osiągają 5–13 cm długości i 0,2–1 cm szerokości. Mają wyraźną centralną wiązkę przewodzącą. Liście odchylone są od łodygi pod kątem ostrym, małym zwłaszcza w przypadku roślin rosnących w dużych zagęszczeniach, przez co upodabniają się bardzo do zbóż.
Wyrastają pojedynczo tylko na szczytach łodyg i z kątów liści na szypułkach o długości zwykle 3–10 cm. W sumie na jednej roślinie zwykle jest ich od 1 do 10, najczęściej 2–3, ale czasem nawet ponad 50. Kielich trwały, owłosiony, 10-nerwowy, składający się z walcowato-jajowatej rurki o długości ok. 2 cm i 5 zielonych, trójkątnych ząbków o długości do 3–5 cm (dłuższych od płatków). Ząbki kielicha wydłużają się jeszcze podczas owocowania. Koronę tworzy 5 wolnych płatków o barwie od czerwonej do purpurowoliliowej (fioletoworóżowej), u nasady białych z długim paznokciem, bez przykoronka[4]. Paznokieć w dole wzmocniony jest dwoma podłużnymi listewkami[7]. Płatki korony są krótsze od działek kielicha, osiągają 2–3,5 cm długości. Pręcików jest 10, o długości ok. 1 cm. Zalążnia jest jednokomorowa. Szyjek słupków jest 5 o długości 1 cm.
Torebki o długości 1,2–1,8 cm], jajowate, okryte rurką kielicha, otwierające się 5 klapami. Zawierają do 60 nasion, które są ciemnobrunatne (nie w pełni dojrzałe) do czarnych (po dojrzeniu) o długości 2,5–3,5 mm i grubości 2,2 mm. Mają one kształt trójkątnie nerkowaty do prawie czworościennego, są słabo kanciaste. Matowa łupina pokryta jest koncentrycznymi szeregami ostrych brodawek. Przy zwężonym szczycie nasiona znajduje się wgłębienie ze znaczkiem (hilum) i wystającym końcem korzenia pierwotnego. Od znaczka wzdłuż boków nasiona biegną dwie bruzdy.
Znaczenie użytkowe
Cała roślina jest trująca, zarówno dla ludzi, jak i koni, bydła i świń. Nasiona (zwłaszcza zarodek i liścienie) zawierają trującą, kwaśną saponinę trójterpenową – giteginę,
Dawniej zatrucia mąką, chlebem i kawą zbożową zanieczyszczonymi kąkolem zdarzały się i miały charakter masowy. Do częstych zatruć dochodziło jeszcze na początku XIX wieku. Dochodziło także do zatruć mięsem zwierząt, które spożyły kąkol. Współcześnie w krajach o wyższej kulturze rolnej zatrucia są rzadkie. Zdarzają się w przypadku zjedzenia nasion przez dzieci.
Kąkol polny uprawiany jest jako roślina ozdobna. Zalecany jest do uprawy w tradycyjnych ogrodach przydomowych i jako roślina na obwódki. Niezbyt nadaje się na kwiat cięty – szybko więdnie.
W ziołolecznictwie ludowym wykorzystywano gotowane liście kąkolu do czyszczenia i leczenia wrzodów i innych chorób skórnych. Dla powstrzymania krwawienia trzymano korzeń kąkolu pod językiem. Nasion używać miano jako środka moczopędnego i do „pędzenia miesięcznego”. Dawniej także przy żółtaczce i glistnicy. Kąkol stosowano także do leczenia kataru – po utłuczeniu nasion moczono je w occie, suszono i wąchano. Na Pokuciu kobiety piły napar z kąkolu przy białych upławach.
Nalewka z nasion stosowana jest w homeopatii.
Podawane w niektórych źródłach informacje o wykorzystaniu silnie trującego kąkolu jako pokarmu głodowego tłumaczyć można omyłką wynikającą ze stosowania takiej samej lub podobnych nazw na określenie życicy i czarnuszki.
Znaczenie biblijne
Kąkol symbolizuje chwast w Biblii Jakuba Wujka (Mt 13,25) oraz w Dialogach Grzegorza I (Gdy więc tego samego rodzaju grzesznicy są skazywani na tego samego rodzaju kary, to aniołowie, który im wyznaczają miejsce kaźni, jakby wiążą kąkol na spalenie).
Ciekawostki
Poczta Polska wyemitowała 5 września 1967 r. znaczek pocztowy przedstawiający kąkol polny w serii Kwiaty polne.
Tradycyjnie roślina uznawana była za diabelską – przyciągać miała pioruny, a rosnąc obficie na polach wskazywać miała gospodarzy nawiedzanych i nakłanianych do grzechu przez szatana. Z powodu diabelskich powiązań kąkol nie mógł znaleźć się w wiankach święconych w czasie Uroczystości Najświętszego Ciała i Krwi Chrystusa.
Specyficzne obrzędy miały uwolnić pola od kąkolu. We wspomnienie świętego Grzegorza w rejonie Mościsk obchodzono tzw. święto kąkolu – dzieci wychodziły wówczas w pole, wyrywały kąkol i śpiewały rozrzucając go na różne strony. W rejonie Brzozowa i Sanoka wcześniej suszone pęki kąkoli i bławatków zatykano na żerdziach dzień przed wspomnieniem świętego Jana i po ich podpaleniu obiegano z nimi pola. W okolicach Krosna i Jasła śpiewano przy tym „Uciekaj śnieciu, bo cię będę świecił, uciekaj kąkolu, bo cię będę polił”. W okolicach Tarnobrzega w Wielki Poniedziałek gospodarze rozrzucali w polu skorupki święconych jajek, co miało ich chronić przed kąkolem. W rejonie Nowego Targu i na Spiszu święcono kąkol na Święto Matki Boskiej Zielnej w celu ochrony przed nim upraw. Wierzono, że mróz w Wielki Piątek powoduje wyginięcie kąkolu na polach.
Kąkol traktowano też jako ziele ochronne – w dniu świętego Jana wtykano w strzechy i ściany domostw, na Kaszubach używano ich do plecenia wianków, które chronić miały krowy przed złem. W rejonie Tarnobrzega i Niska oczarowane krowy okadzano poświęconym kwiatem kąkolu.
Wspominany jest w ludowych pieśniach miłosnych – Kąkolu, kąkolu, nie siej się po polu; Bo cię panny lubią, na wianki cię skubią.